Monumenten in Nederland. Noord-Holland, Nieuw-West Afdrukken

 

Amsterdam-Sloten (gemeente Amsterdam) Stadsdeel van Amsterdam, ontstaan als veenontginning in de 11de eeuw en nu het zuidelijke deel van de westelijke tuinsteden van Amsterdam. Een in 1063 voor het eerst genoemd lintdorp Sloten lag bij de Sloterplas. Het huidige dorp Sloten ontstond na 1300 langs de zuidelijker gelegen secundaire ontginningsas van de Sloterweg met een lichte verhoging ter plaatse van de kerk (verwoest 1572). De in 1465 ontstane heerlijkheid Sloten - met Sloten, Osdorp, Sloterdijk en Vrije Geer - werd in 1529 bezit van Amsterdam. De gemeente Sloten verloor in 1896 aan de oostzijde een stuk grondgebied aan Amsterdam en werd in 1921 geheel door die stad geannexeerd.

Sindsdien heeft het tuinbouwgebied rond het dorp gaandeweg plaatsgemaakt voor forse uitbreidingswijken, zoals Overtoomse Veld (1956), Slotervaart (1959), Osdorp (1962) en Nieuw Sloten (sinds 1992).

De (Herv.) Sloterkerk (Osdorperweg 28) is een zaalkerk met aangebouwde consistoriekamer en een halfingebouwde toren van twee geledingen met achtzijdig houten lantaarn en naaldspits. Deze sobere neoclassicistische kerk met eclectische details (wenkbrauwen) werd in 1861 gebouwd naar plannen van P.J. Hamer ter vervanging van een kerk uit 1664. Deze had weer de in 1572 verwoeste middeleeuwse kerk vervangen. De kerk is gerestaureerd in 1960, waarbij de torenlantaarn is gesloopt (herbouwd 1965), en verder in 2004.

Het interieur bevat een rijk gesneden preekstoel (circa 1664, klankbord 1860) en een lessenaar met wapen uit 1664, alsmede drie koperen kronen en een scheepsmodel uit die tijd. Tot de inventaris behoren verder een door H. Knipscheer gebouwd orgel uit 1861 en vaste banken en twee luifelbanken uit 1861.

De R.K. Sint-Pancratiuskerk (Sloterweg 1186) is een driebeukige basilicale kerk met recht gesloten koor en een robuuste ongelede toren met traptoren en naaldspits.

Deze met neoromaanse elementen uitgevoerde kerk verrees in 1900-'01 naar plannen van J. Stuyt - zijn eerste grote kerk - ter vervanging van een 18de-eeuwse schuurkerk.

Het interieur wordt gedekt door gepolychromeerde blauwe houten tongewelven. Uit de schuurkerk afkomstig is het Ypma-orgel (1883). Tot de inventaris uit de bouwtijd behoren een hoofdaltaar van atelier Cuypers (1901) en kruiswegstaties.

Naoorlogse kerken. Een traditionalistische zaalkerk met hoge vensters in de langsgevel is de voorm. kerk van het Apost. genootschap in Overtoomseveld (Derkinderenstraat 90; 1956-'57, M.E. Hartman). Ontworpen in de traditionalistische stijl van de Bossche school is de R.K. H. Pius X-kerk in Slotervaart (J. Geelstraat 44; 1959-'60, J.A. van der Laan, L. Hermans, Th.M. van der Eerden en H.M. Kirch.) [367]. Deze forse zaalkerk met robuuste hoektoren is voorzien van een glasmozaïek (F. Janssen). Om twee kleine binnenplaatsen liggen dienst- en vergaderruimten.

Traditionalistisch van vorm is verder de Vrije Evang. kerk in Overtoomseveld (A. Waldorpstraat 90; 1963, B.B. Westerhuis). De Herv. kerk De Ark in Slotervaart (Van Ollefenstraat 9; 1960, P. Zanstra) en de (Bapt.) Herdenkingskerk in Overtoomseveld (Postjesweg 150-152; 1963, H. Geels) zijn moderne zaalkerken met aangebouwde bijruimten. Een vrijstaande opengewerkte klokkentoren heeft de forse R.K. Sint-Lucaskerk in Osdorp (Osdorper Ban 130; 1964-'65, Th.J. Taen en Th.C. Nix).

De gebrandschilderde glazen (1906) zijn hier in 1990 overgebracht uit het ursulinenklooster te Bergen. In Osdorp staan verder nog de R.K. Sint-Pauluskerk (P. Calandlaan 196; 1966-'67, J.J. van Leeuwen), een koepelkerk met vrijstaande betonnen klokkentoren, en de (Geref.) Opgangkerk (Tussen Meer 70; 1968, J. Kruger) met vrijstaande bakstenen klokkentoren.

Het voorm. wees- en armenhuis (Akerpolderstraat 9-47) is een drielaags pand met neorenaissance-elementen, in zijn huidige vorm daterend van circa 1910.

Het voorm. raadhuis (Sloterweg 1190), dat tot 1921 als zodanig dienst heeft gedaan, is een tweelaags pand met omlijste ingang, gebouwd in 1850 en verhoogd rond 1910.

De politiepost (Sloterweg 1226) is een klein eenlaagspand uit circa 1900 met wachtlokaal en cachot. Ernaast staan een gietijzeren brandmelder.

Scholen. J.B. Ingwersen ontwierp twee belangrijke wederopbouwscholen voor Chr. lager onderwijs. Het betreft de tweelaagse halschool Louis Bouwmeesterstraat 14 in Slotervaart (1964) en het twaalfklassige schoolgebouw Simonskerkestraat 2 in Osdorp (1963-'67). Het laatste heeft twee vleugels om een binnenhof, waarbij boven de ingang een lokaal is uitgebouwd.

Woonhuizen. De klokgevel van het diepe huis Sloterweg 1261 is voorzien van 18de-eeuwse hoekvoluten. Uit de 19de eeuw stammen het houten huis Sloterweg 1243, met ingezwenkt houten voorschot, en het gepleisterde dwarse eenlaagspand Akerstein (Sloterweg 1289-1291; circa 1870). De forse notabelenwoning Sloterweg 1193-1195 (circa 1910) vertoont chaletstijl-elementen.

Tot de interessantste naoorlogse woonbebouwing in het gebied behoren de Woningbouw Sloterhof (Comeniusstraat; 1955-'60, J.F. Berghoef) in de vorm van vier- en zevenlaagse strokenbouw volgens het Airey-bouwsysteem, de twee stroken winkels met galerijwoningen Johan Huizingalaan 71-89 en 72-90 (1958, B. Bijvoet) en de zaagtandwoningen Ward Bingleystraat e.o. (1959-'60, F.J. van Gool), bestaande uit L-vormige woonblokken met geschakelde, overhoeks geplaatste eengezinswoningen. Functionalistische verglaasde galerijen hebben de hangbrugmaisonnettes Dijkgraafplein 1-177, Woningen Ward Bingleystraat e.o.

Amsterdam-Sloten, Banpaal (1964-'70, J.P. Kloos).

Windmolens. Oorspronkelijk rond 1674 gebouwd ter bemaling van de Osdorper Binnenpolder is de poldermolen De 1100 Roe (H. Bonpad 6, Osdorp). Deze met riet gedekte achtkantige grondzeiler heeft men in 1965 geplaatst in het sportcomplex 'De Ookmeer'. De Molen van Sloten (Akersluis ong.) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen. Met gebruik van delen van een molen uit 1847 uit de Watergraafsmeer is deze windmolen hier in 1990 herbouwd.

De banpaal (bij Sloterweg 1204) werd in 1794 geplaatst ter markering van het bangebied van Amsterdam (een geografische mijl oftewel circa 7,4 km) en verloor na 1813 zijn functie. Op de bakstenen voet staat een door Anthonie Ziesenis vervaardigde zandstenen obelisk met het Amsterdamse wapen.

Het Rembrandtpark (Nachtwachtlaan ong.) vormt een groene buffer tussen de wijken De Baarsjes en Overtoomseveld. Het werd in 1929 door C. van Eesteren ontworpen in het kader van het Algemeen Uitbreidingsplan (1934) als buurt- en stadspark. In verband met de aanleg van de rijksweg A10 is het park in 1969 herontwikkeld naar plannen van J. Theelen.

Amsterdam-Sloterdijk (gemeente Amsterdam) Stadsdeel van Amsterdam, ontstaan in de late middeleeuwen als vissersdorp aan de Spaarndammerdijk en nu het noordelijke deel van de westelijke tuinsteden van Amsterdam. Vanaf 1465 behoorde Sloterdijk tot de heerlijkheid Sloten, die in 1529 aan Amsterdam kwam. Aan de zuidzijde groef men in 1631 de Haarlemmermeervaart, waarna in 1639-'42 het Slotermeer werd drooggelegd. De aanleg van de spoorlijn naar Haarlem (1839) isoleerde het noordelijke deel van het dorp. Van Sloterdijk bleef weinig over na het besluit tot de aanleg van het Westelijk Havengebied (1913). Net als Sloten werd Sloterdijk in 1921 door Amsterdam geannexeerd. Het oude dorp raakte steeds verder ingeklemd, eerst door de ringspoorlijn (1928, sinds 1986 Schiphollijn) en later door de snelweg A10 (1969). Oostelijk van de ringspoorlijn verrees in 1935 de wijk Bos en Lommer. De daar als experiment begonnen strokenbouw werd westelijk van de ringspoorlijn vanaf 1951 doorgezet in de tuinstad Slotermeer, waarvoor de plannen al uit 1935-'39 dateerden. Als westelijk uitvloeisel hiervan is vanaf 1953 de tuinstad Geuzenveld tot stand gekomen.

De (Herv.) Petruskerk (Spaarndammerdijk Amsterdam-Sloterdijk, R.K. Sint-Jozefkerk 681) [368] is een eenbeukige, recht gesloten, kerk voorzien van een ingebouwde toren van twee geledingen met houten lantaarn en spits. De laat-gotische toren is, evenals de zware steunberen bij het schip, een restant van een kerk uit circa 1479, die in 1664 plaats maakte voor de huidige kerk naar plannen van Gerrit Jacobse. In de toren hangt een door Wilhelmus en Jasper Moer gegoten klok (1516). De kerk is gerestaureerd in 1990-'92.

Tussen de steunberen aan de buitenzijde bevinden zich enkele graftomben, waaronder die voor Engeltje Westerborgh († 1792). Het bijbehorende kerkhof bevat onder meer een zuil op postament voor W. Hogenes-Van Staveren († 1940) en een neoclassicistisch mausoleum met op het fronton een omfloerste urn. Dit mausoleum werd in 1888 opgericht voor L. Jonker, directeur van de Fabriek voor Stoom- en Andere Werktuigen op Bickerseiland.

De pastorie (Spaarndammerdijk 677) is een in de kern mogelijk 18de-eeuws dwars huis. De consistoriekamer (Spaarndammerdijk 675), een houten gebouw met afgeschuinde hoeken, dateert uit circa 1870.

De R.K. Sint-Franciscus van Assisiëkerk
of 'De Boom' (Admiraal De Ruyterweg 406, Bos en Lommer) [369] is een forse driebeukige basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een terzijde geplaatste toren van drie geledingen met frontalen en naaldspits. Deze neoromaanse kerk verrees in 1909-'11 naar ontwerp van P.J. Bekkers.

Tot de inventaris behoren diverse interieuronderdelen uit de gesloopte oude 'Boomkerk' aan de Kalverstraat, waaronder een door Johannes Petrus Hilgers gebouwd orgel (1774-'75; verbouwd 1816), alsmede twee zijaltaren en drie beelden van het voormalige hoofdaltaar (alle eerste helft 18de eeuw). Het huidige hoofdaltaar met communiebank dateert uit 1911.

Naoorlogse kerken. In Bos en Lommer staat de voorm. R.K. Sint-Jozefkerk (R. Scottsstraat 7; 1951-'52, G.H.M. Holt en K.P. Tholens) [370]. Deze geheel in beton uitgevoerde, recht gesloten, driebeukige kerk heeft een brede westwerkachtige toren met portaaluitbouw. Het koorgewelf is beschilderd en verder bevat het interieur een Jozefbeeld (1954) en een reliëf (1956) van A. Termote. Een andere opvallende betonnen kerk in deze wijk is de (Geref.) Pniëlkerk (Bos en Lommerweg 187; 1953-'54, B.T. Boeyinga) [371]. Dit gebouw is bekleed met betonnen sierelementen en de twee kleine torens worden bekroond door een ranke opengewerkte staalconstructie voor uurwerk en klok. De voorm. R.K. Sint-Catharinakerk in Slotermeer (Burg. Eliasstraat 74; 1955-'56, A. Evers en Amsterdam-Sloterdijk, (Geref.) Pniëlkerk, (Herv.) Opstandingskerk G.J.M. Sarlemijn) [372] is een monumentale driebeukige basilicale kerk met apsis en aangebouwde lage klokkentoren. Deze op vroeg-christelijke voorbeelden geïnspireerde traditionalistische kerk (Bossche school) is sinds 1993 in gebruik als Syrisch-orthodoxe kerk. In dezelfde traditionalistische stijl uitgevoerd is de R.K. O.L. Vrouwe van Lourdeskerk in Slotermeer (Noordzijde 42; 1956-'57 M.J. Granpré Molière, uitvoering A. Evers en G.J.M. Sarlemijn) [373]. Deze lage driebeukige hallenkerk met apsis en doopkapel heeft men in 1993 inwendig verkleind. Eveneens in Slotermeer staat het traditionalistische zaalgebouw van de Doopsgez. kerk 'De Olijftak' (Brug. Rendorpstraat 60; 1956, K.L. Sijmons) met een gevelsculptuur van W. Cozijn. Een zaalkerk in traditionalistische vormen is verder de (Herv.) Opstandingskerk in Bos en Lommer (Bos en Lommerplein 25; 1956, M.F. Duintjer).

Vanwege de opvallende ranke en afgeschuinde toren wordt deze kerk ook wel 'de kolenkit' genoemd. Een kleine opengewerkte toren heeft de (Evang. Luth.) Augustanakerk in Bos en Lommer (Erasmusgracht 24; 1957, F.B. Jantzen). In 1993 verbouwd tot appartementen is de voorm. R.K. O.L. Vrouwe van Zeven Smartenkerk in Geuzenveld (Aalbersestraat 244; 1958-'60, H.J.P. de Vries). Deze op vroeg-christelijke voorbeelden geïnspireerde, driebeukige basiliek heeft een klokkentoren aan de achterzijde en in de voorgevel een groot roosvenster.

Voorbeelden van moderne kerken zijn de (Geref.) Sionskerk in Geuzenveld (H.Colijnstraat 22; 1957, C. van der Bom) en de Herv. kerk 'De Hoeksteen' in Slotermeer (L. Couperusstraat 133; 1962-'63, P. Zanstra). De laatste heeft een sgraffito cherubijn gemaakt door D. Elffers. De voorm. Geref. kerk (Vrijgemaakt) 'De Kandelaar' in Slotermeer (Burg. Vening Meineszlaan 64; 1963, G. Kliphuis), een zaalkerk met vrijstaande klokkentoren, is nu in gebruik bij het Leger des Heils.

Het verzorgingstehuis voor bejaarden 'A.H. Gerhardhuis' (Slotermeerlaan 1) is een voornamelijk zevenlaags gebouw, voorzien van een haakse vleugel met ontspanningsruimten. Het is in 1959 gebouwd naar ontwerp van bureau Van Tijen, Boom & Posno.

Scholen. Naar ontwerp van de Dienst Publieke Werken verrezen wederopbouwscholen voor het Gewoon Lager Onderwijs (openbare lagere scholen) volgens een door J. Leupen ontwikkelde en door C. van der Wilk uitgewerkte opzet.

Deze H-vormige scholen bestaan uit een tweelaagse vleugel met lokalen en een via een verbindingsgang bereikbare parallelle, School Thomas van Aquinostraat 2-4 vleugel met schoolzaal, gymnastieklokaal en handenarbeidlokaal. De drie beste voorbeelden van dit schooltype zijn de Prinses Beatrixschool, nu Multatulischool (Sara Burgerhartstraat; 1953), en de scholen Thomas van Aquinostraat 2-4 en Burg. Fockstraat 85 (beide 1954).

Woonhuizen. Van het oude dorp Sloterdijk resteren de in oorsprong 18de-eeuwse onderkelderde dwarse huizen Spaarndammerdijk 663 en 665. Het voorm. armengesticht (Spaarndammerdijk 705-707) is een dwars dijkhuis uit 1791.

Tot de interessantste 20ste-eeuwse woonbebouwing in het gebied behoren de voor woningbouwvereniging 'Het Westen' gebouwde vierlaagse woningblokken aan de Juliana van Stolbergstraat e.o. (1933-'37, B. Merkelbach en Ch.J.F. Karsten). Aan de noordzijde van de Burg. De Vlugtlaan staan - telkens iets schuin geplaatste - onder- en bovenwoningen volgens het Airey-bouwsysteem (1953, J.F. Berghoef).

Bij het woon- en winkelcomplex Slotermeerlaan 75-101 (1956, F.A. Warners) zijn de woonetages geplaatst op betonpoten.

Windmolens. Voor de bemaling van de Osdorper Binnenpolder diende de rond 1632 gebouwde poldermolen De 1200 Roe (Haarlemmerweg 701) [374], een met riet gedekte achtkantige grondzeiler. In 1768 als korenmolen gebouwd is de met riet gedekte achtkantige stellingmolen De Blom (Haarlemmerweg 465; sinds 1878 op zijn huidige plek)

Stations. Ten behoeve van de westtak van de Schiphollijn zijn in 1983-'86 drie stations tot stand gekomen. H.C.H. Reijnders ontwierp het drielaagse station Sloterdijk (Radarweg ong.) [376]. Het laagste niveau wordt gevormd door de perrons van de oost-west lopende spoorlijnen naar Haarlem en Zaandam, het middelste niveau omvat de stationshal met voorplein en op het hoogste niveau bevinden zich de perrons van de noordzuid lopende Schiphollijn. Dit in 1997 gewijzigde station verving een station uit 1956. Het voorm. station De Vlugtlaan (Burg. De Vlugtlaan ong.) en station Lelylaan (C. Lelylaan ong.) zijn viaductstations naar plannen van R.M.J.A. Steenhuis.

Het voorm. munitiecomplex (Haarlemmerweg 711), gelegen aan de Haarlemmervaart ten westen van Sloterdijk, deed dienst ten behoeve van de Stelling van Amsterdam. Op het deels omwalde terrein zijn een uit 1897 daterende munitieloods en een in 1902 gebouwd laboratorium behouden.

Ruigoord. Dit ten noordwesten van Sloterdijk gelegen eiland in het IJ kwam na 1873 te liggen in de drooggelegde Houtrakpolder en is recentelijk geheel omringd door de opgespoten gronden voor de uitbreidingen van de Amsterdamse haven. De voorm. R.K. St.-Gertrudiskerk (Bauduinlaan 8), een eenbeukige kerk met recht gesloten koor en een half ingebouwde toren, kwam in 1894 tot stand naar een neogotisch ontwerp van C.P.W. Dessing. Deze in 1973 gesloten kerk dient nu als atelier.


Bron: Ronald Stenvert, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer en Ronald Rommes, Monumenten in Nederland. Noord-Holland. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 2006.

 


Laatst aangepast op woensdag, 15 januari 2014 22:59