De Erfgoedvereniging (voorheen Bond) Heemschut viert in 2011 zijn honderdjarige bestaan. Deze particuliere organisatie werd opgericht in 1911 te Amsterdam om op te komen voor het behoud van cultureel gebouwd en landschappelijk erfgoed. Inmiddels heeft de vereniging zo´n 6000 leden en een hele staat van dienst.

In de afgelopen eeuw zijn vele initiatieven ontplooid om met sloop bedreigde historische panden te behouden, soms met succes, soms (helaas) ook niet. Vooral in de historische binnenstad van Amsterdam zijn diverse voorbeelden te vinden van panden die zonder actie van Heemschut niet meer zouden bestaan. Daarnaast heeft men steeds gestreden tegen grootschalige sloop en nieuwbouw en het dempen van grachten in Amsterdam in het kader van de cityvorming. Het is mede aan Heemschut en anderen te danken dat Amsterdam er nog zo veel moois te bewonderen is.

Nu kan de vraag opkomen wat dan de relatie is tussen een organisatie die opkomt voor historische bouwwerken en een relatief jong deel van Amsterdam als Nieuw-West. Naast de restanten van pre-urbane bebouwing in Sloten en Oud-Osdorp, zijn de oudste delen van de Westelijke Tuinsteden volgend jaar al weer zestig jaar oud, ruim boven de wettelijke minimum-leeftijd van 50 jaar voor aanwijzing voor rijksmonumenten. Voor gemeentelijke monumenten geldt dit minimum van 50 jaar overigens niet. Tot zo'n tien jaar geleden was er bijna niemand die bij de naoorlogse uitbreidingswijken dacht aan historisch erfgoed, maar nu ook deze wijken inmiddels zo'n twee generaties bestaan, is ook het besef gegroeid dat we hier te maken hebben met een belangrijk onderdeel van de Amsterdamse geschiedenis, namelijk de totstandkoming van het Algemeen Uitbreidings Plan van Amsterdam uit 1934. De realisatie van de grootste uitbreiding van Amsterdam in zijn geschiedenis, namelijk de Westelijke Tuinsteden, vond plaats in de jaren vijftig en zestig volgens een tot dan toe nieuwe opzet van bouwen, namelijk de tuinstedelijke bouw in open bebouwingswijze, waarbij meer dan in de vooroorlogse wijken met hun gesloten bouwblokken, groen, licht en ruimte volop toegepast werden. Ook de architectuur van veel huizen en gebouwen uit de jaren vijftig en zestig is zeker bijzonder te noemen, vooral als men leert zien wat er zo speciaal aan is. Er is niet voor niets een 'Stijl van Nieuw-West'!

De prachtige panden langs de grachten van de beroemde 17e eeuwse grachtengordel worden langzamerhand door (bijna) iedereen gewaardeerd, maar dat was een halve eeuw geleden wel anders. Inmiddels kunnen we ons nauwelijks meer voorstellen, dat in de jaren vijftig en zestig er serieuze plannen bestonden om grote delen van de toen verwaarloosde historische binnenstad te slopen. Nu staat de Amsterdamse Grachtengordel terecht op de lijst van het Unesco Werelderfgoed.

Ook bijzondere bebouwing in de 19e en vroeg 20e eeuwse buurten buiten de Singelgracht heeft de ontwikkeling van de status van afbraakbuurten naar herstel tot opgeknapte en gewaardeerde woonwijken in de afgelopen decennia doorgemaakt. We kunnen ons nauwelijks nog voorstellen dat hoogtepunten uit de Amsterdamse School van de jaren twintig in de jaren zeventig ter nauwernood aan sloop zijn ontsnapt, zoals het prachtige monument Het Schip in de Spaarndammerbuurt.

Nu maken we die ontwikkeling mee bij de buurten die in de jaren vijftig en zestig werden gebouwd, met name in de Westelijke Tuinsteden. Bij alle bovengenoemde ontwikkelingen heeft de landelijke Bond Heemschut, naast andere Amsterdamse erfgoedorganisaties, een belangrijke rol gespeeld. Sinds enkele jaren wordt ook in Nieuw-West actie gevoerd voor behoud van monumentwaardige panden. Gelukkig is de gemeente Amsterdam, met de voormalige stadsdelen Geuzenveld-Slotermeer en Slotervaart, de laatste jaren ook tot het inzicht gekomen dat diverse opmerkelijke bouwwerken een beschermde status verdienen en zo zijn er sinds 2008 in Slotervaart 13 en sinds 2011 in Slotermeer 12 gebouwen op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst. Ook is er in het huidige Stadsdeel Nieuw-West inmiddels een naoorlogs rijksmonument en een beschermd naoorlogs stadsgezicht, het eerste in zijn soort in Nederland. Ongetwijfeld iets om trots op te zijn, maar in feite nog maar het begin, want zeker het dubbele aantal objecten verdient het om als monument behouden te blijven. Zo is er met name in Slotervaart en Osdorp nog veel werk aan de winkel.

Ondanks pogingen tot behoud zijn er inmiddels twee karakteristieke kerkgebouwen in 2007 en 2008 gesloopt, de kerk De Opgang in Osdorp en de Pius X-kerk in Slotervaart. Andere monumentwaardige gebouwen, met name woningbouw, zijn is nog bedreigd, zoals de Knijtijzerpanden in Overtoomse Veld, het Staalmanplein in Slotervaart en de Airey-woningen in Slotermeer. Om deze en ook andere panden, ook in Osdorp, voor sloop te behoeden werken de erfgoedorganisaties Heemschut, Cuypersgenootschap en ProWest sinds 2008 intensief samen om de gemeente, het stadsdeel en de woningcorporaties en andere eigenaren er toe te bewegen om zuinig te zijn op dit en ander gebouwd erfgoed.

Want zoals de afgelopen eeuw heeft aangetoond, is er helaas veel onvervangbaar historisch erfgoed voorgoed verdwenen, maar dankzij acties van Heemschut en anderen, gelukkig ook veel behouden gebleven. Met name de historische stad Amsterdam zou er anders heel anders hebben uitgezien. We wensen Heemschut en de vele vrijwilligers die zich inzetten voor het behoud van ons gebouwde erfgoed, ook uit de meest recente decennia, in de komende eeuw veel succes bij hun werk. Voor meer informatie sie: www.heemschut.nl en www.prowest.nl.

Erik Swierstra, oktober 2011
Amsterdam Nieuw-West